Nasuwa się jeszcze pytanie, w jakim stopniu artystyczna twórczość kowalska Kurpiowszczyzny omawianego okresu stanowi zjawisko oryginalne, ukształtowane na miejscu, niepowtarzające się. Niektóre spośród składających się na nią wartości można odnaleźć w rzemiośle kowalskim występującym na sąsiednich terenach Mazowsza i Podlasia. Żelazne narzędzia, przybory i sprzęty używane do pracy z tych …
Przypuszczenie o kształtowaniu się charakteru artystycznej twórczości kowalskiej głównie pod wpływem określonych zamówień społecznych znajduje dalsze potwierdzenie w uwagach na ten temat samych kowali oraz użytkowników ich wyrobów. Informatorzy — mieszkańcy wsi położonych na pograniczu Kurpiowszczyzny i obszarów z nią sąsiadujących — mając możliwość stałego porównywania występujących stosunków w tych …
Nasuwa się pytanie, gdzie szukać przyczyn pojawienia się i tak znacznego: rozwoju omawianej dziedziny wytwórczości kowalskiej. Aby mówić jednak o przemianach w zakresie świadomości mieszkańców Kurpiowszczyzny konieczne jest spojrzenie wstecz na ich przeszłość. W okresie pierwszych lat po skolonizowaniu terenu Kurpiowskiej Puszczy Zielonej, jak wynika z ówczesnych źródeł — ludność …
Trzecią spośród przedstawianych grup stanowiłyby wyroby o przeznaczeniu nieutylitarnym — kute krzyże (figury). Na terenie Kurpiowskiej Puszczy Zielonej występowały w omawianym czasie dwa zasadnicze ich rodzaje — krzyże uzupełniające inne obiekty i krzyże samoistne. Figury pierwszego rodzaju stanowiły zwieńczenia krzyży drewnianych (przydrożnych i cmentarnych), kapliczek, bram cmentarnych oraz szczytów budynków …
Drugą grupą wyrobów kowalskich byłyby różnego rodzaju okucia (żelazne spoidła, zaczepy i uchwyty), używane głównie do wozów wyjazdowych — wasągów, wasążków, sani oraz do drzwi budynków mieszkalnych. Wszystkie te wyroby pełniły ważną rolę w konstrukcjach drewnianych. Łączyły, wzmacniały lub całkowicie zastępowały części drewniane w miejscach szczególnie narażonych na ich zużycie. …
W narzędziach, przyborach i sprzętach używanych w gospodarstwie domowym dochodziło jeszcze zdobienie partii niezwiązanych bezpośrednio z pracą, nienarażonych na stałe niszczenie się. W krzesiwkach były to uchwyty, w drejfusach — górne końce nóg, a w przetykach — główki. Zdobinę stanowił powtarzający się motyw kulistych lub esowatych wygięć końców prętów, często …
Przystępując do omówienia przejawów artystycznej twórczości w produkcji kowalskiej na terenach Kurpiowskiej Puszczy Zielonej w tym właśnie okresie, wydaje się konieczne wprowadzenie klasyfikacji analizowanych wyrobów w oparciu o kryterium pełnionej przez nie funkcji. Głównymi grupami wyrobów kowalskich byłyby: 1) narzędzia, przybory i sprzęty do pracy: a) w rolnictwie i zajęciach …
Trudno powiedzieć, jakie zmiany nastąpiły w produkcji kowalskiej z nastaniem XIX w., brak bowiem w tym zakresie jakichkolwiek danych. Można jedynie przypuszczać, że pod wpływem pewnej stabilizacji stosunków gospodarczych na terenie Kurpiowszczyzny i przeszło wiekowej osiadłości gospodarstw, doszło do ich okrzepnięcia, a zatem i wzrostu potrzeb, co odnosiło się również …
Na przestrzeni niezbyt rozległego okresu — mniej więcej od osiemdziesiątych lat XIX w. do I wojny światowej — rozwinęła się w obrębie Kurpiowskiej Puszczy Zielonej artystyczna twórczość kowalska. Charakter tej twórczości nie mógł być w tym okresie wynikiem oddziaływania, tak jak w innych rejonach Polski, długotrwałych tradycji rzemiosła i wielowiecznego …
Pozostaje jeszcze zastanowić się nad czynnikami, które wpłynęły na wielkie zaangażowanie rzeźbiarzy w prowadzoną pracę. Zacznijmy od bliskiego nam zagadnienia jakim jest wrażliwość estetyczna. Wywiady przeprowadzone z rzeźbiarzami zgodnie z kwestionariuszem dostarczyły materiału potwierdzającego tezę, iż wrażliwość estetyczna ludowych twórców często nic pozostaje w związku bezpośrednio proporcjonalnym do osiągnięć twórczych, …
Przyjmując, że wszystko to są czynniki oddziałujące na właściwości formalne rzeźby, nie można jej tu traktować jako zjawiska jednolitego. Niewątpliwie muszą istnieć różnice między warsztatem rzeźbiarza zawodowego, który uprawia swe rzemiosło stale, dochodząc dzięki temu do sprawności kształtowania, ale także i do pewnego manieryzmu — a warsztatem rzeźbiarza niezawodowego, podejmującego …
W zestawie tematów występujących w rzeźbie Kurpiowszczyzny należy wyodrębnić 2 podstawowe typy: tzn. sakralny i świecki. Obydwa występują od najwcześniejszych lat omawianego okresu. Tym niemniej od połowy XIX do początków XX w. tematyka świecka była tu reprezentowana słabo i w wytworach niezupełnie odpowiadających temu, co rozumiemy przez rzeźbę, bo tylko …
Określając sam proces rzeźbienia wypada powiedzieć, iż jest to proces stanowiący wypadkową nie tylko rodzaju użytego klocka (jego kształtu i gatunku drewna) oraz zestawu narzędzi, lecz również określonych umiejętności twórcy, właściwego jemu sposobu planowania i realizowania kolejnych zabiegów technicznych. Przebiegu tego procesu u dawnych rzeźbiarzy kurpiowskich nie możemy niestety odtworzyć. …
Fakt, iż większość spośród omawianych rzeźbiarzy wywodziła się spośród cieśli i stolarzy nie pozostawał bez wpływu na rodzaj stosowanych przez nich narzędzi. I tak wydaje się, że już dawniejsi rzeźbiarze używali obok narzędzi powszechnie stosowanych na wsi do obróbki drewna (siekiery, cieślicy, skoblicy i noża) również ośnika, struga, a także …
Proceder suszenia drewna stosowany przez żyjących dzisiaj mistrzów jest tak rozbudowany, że z pewnością musiały go kształtować doświadczenia długiej tradycji. Nasuwa się jednak pytanie czy owe złożone zabiegi przygotowania tworzywa były dokonywane każdorazowo przez wszystkich dawnych rzeźbiarzy. Można, bowiem przypuszczać, że niektórzy z nich, ci przynajmniej którzy wędrowali, musieli w …
Przystępując obecnie do omówienia narzędzi i sposobów pracy stosowanych przez miejscowych rzeźbiarzy dawniej i dzisiaj należy stale mieć na uwadze zachodzące w tej dziedzinie zmiany, zależne od okresu twórczości, a także od różnic indywidualnych a zmierzające do zapewnienia możliwie największej ekonomii pracy. Proces ten u rzeźbiarzy traktujących swą twórczość jako …
Konstanty Chrostek jest najmłodszym spośród omawianych rzeźbiarzy. Urodził się w Jazgarce w 1910 roku. Pochodzi z rodziny rzemieślniczej. Dziadek jego był cieślą i stolarzem, ojciec – kowalem, Ukończył 4 odziały szkoły podstawowej. Spośród licznego rodzeństwa wyróżniał się skupieniem, powolnością i rozwagą w działaniu, stronieniem od swawoli i zabaw. Jak nam …
Bolesław Polak urodził się w 1904 r. w Podgórnem koło Turośli w pow. kolneńskim. Ojciec jego był gajowym. W Lipnikach, gdzie ma obecnie dom i gospodarstwo, mieszka od ósmego roku życia. Miał dziewięcioro rodzeństwa. Po śmierci matki i powtórnym małżeństwie ojca oddany został na służbę do krewnych w Nasiadkach. Miał …
Franciszek Golan urodził się w 1898 r. w Golance w pow. Ostrołęka, gdzie mieszka do dzisiaj. Pochodził z rodziny małorolnych. Brał udział w wojnach w 1920 i 1939 roku, przebywał też w tym czasie w różnych krajach: „dzie ja nie obsed, to za mnie wrona kości nie zniesie.” Pobyt w …
Jan Sęk urodził się w Ptoszycach w 1876 r. Jego dziadek należał do zamożnych gospodarzy (posiadał 2 włóki ziemi). Ojciec Jana Sęka odziedziczył całą włókę. Nagła jego śmierć nie pozwoliła jednak, aby Jan Sęk miał lekkie dzieciństwo. Gospodarstwo po zmarłym objął stryj i wypędził wdowę z gospodarki. Jan Sęk z …
Kaczyński i Raczkowski nie byli jedynymi rzeźbiarzami jacy działali na terenie Kurpiowszczyzny w 2. ,poł. XIX w. Jako następnego pod wzglądem .popularności wymieniają informatorzy Czerwińskiego. Żył on w drugiej poł. XIX i na początku XX w. Pochodził z rodziny żydowskiej, zamieszkałej w którymś z pobliskich miasteczek. Przez jakiś czas mieszkał …
O drugim z kolei sławnym rzeźbiarzu kurpiowskim Łukaszu Raczkowskim, chociaż młodszym i dłużej żyjącym niż Kaczyński, zachowało się niewiele wiadomości. Raczkowski pochodził z „ludzi przychodnych” rodem spod lub z samego Nowogrodu nad Narwią. Do jego dalekich krewnych należą żyjący dziś w Kadzidle Raczkowscy. Pamiętają oni jeszcze swego dziadka — garbarza, …
Andrzej Kaczyński urodził się w dwudziestych latach XIX w. we wsi Jeglijowiec w pow. Ostrołęka. Data jego urodzin nie jest znana. Wiadomo, że zmarł w 1902 r. mając około 80 lat. Pochodził z rodziny luźniaków, a być może nawet wyrobników — najuboższej warstwy miejscowej ludności. Podobno dzięki krewnym, czy też …
Przechodząc do analizowanego w pracy okresu, zastajemy na interesującym nas obszarze wielorakie formy ekspozycji rzeźby sakralnej, a przede wszystkim silne nasycenie jej obiektami zarówno miejsc kultu masowego (kościół, cmentarz, drogi), jak i miejsc kultu o węższym zasięgu (dom, zagroda). W odniesieniu do tego czasu możemy również mówić o istnieniu, chociaż …
Rzeźby w drewnie postaci świętych i boskich nazywane są powszechnie na terenie Kurpiowszczyzny „figurami”. Dopiero w ostatnich czasach zaczęto nazywać je również „osobami”, „osóbkami” lub „wierzbami” (od czasownika wierzbie — rzeźbić). Najstarsi z moich informatorów, urodzeni w latach 70-ych, 80-ych ub. wieku nie używali tych ostatnich nazw. Znamienne jest przy …
Zwyczaje kurpiowskie nie wszystkie i nie wszędzie dotrzymały się do naszych czasów. Tu i ówdzie uległy zmianom, a w niektórych miejscowościach zupełnie zanikły. Te, które podaję, były przed laty 50, 30, wiele z nich zmiotła wojna, część zaś przetrwała do obecnych czasów. W wiele zwyczajów obfituje okres Bożego Narodzenia, zwany …
Dawne kościoły na puszczy były drewniane i budowane na sposób i styl miejscowy. Prawie wszystkie posiadały po dwie wyniosłe wieżyczki z kopułami. Dzwonnice stały osobno i posiadały na szczycie krzyż z kogutkiem, wykutym z blachy żelaznej. Ozdoby zewnątrz jak wewnątrz robione były przez miejscowych majstrów i domorosłych artystów. Nawet ołtarze, obrazy …
Chaty Kurpiowskie są na ogół pięknie budowane z drzewa i porządnie utrzymane wewnątrz. Nie spotykamy w nich ani prosiąt, ani cieląt. W wykonaniu niektórych części domu znać pewną staranność i elegancję, całość zaś, według twierdzenia etnografów, posiada wszystkie cechy ogólnego typu chaty polskiej. Stawiana szczytem do ulicy, oddzielona jest od …
Kurpie nie odrazu osiedleni byli na stałe. Początkowo budowali sobie schroniska, zwane stanem, a później budą. Budy szykowane były z gałęzi i chróstu, przykryte liśćmi lub darniną. W takim stanie, ustawionym w Boru, nocował bartnik przez większą część roku, znosząc do środka miód) zwierzynę, narzędzia i wszystkie płody puszczy. — …
Ciężko bardzo było rozstawać się Kurpiom z bronią palną. Strzelb na puszczy było dużo służyły one strzelcom miejscowym na polowaniach, na popisach i na wojaczce. Jak Niemcy, tak potem Moskale uważali za niestosowne zostawienie broni w rękach niespokojnych i nieprzyjaznych im Kurpików. Zabierali też gwałtem strzelby, a na opornych nakładali …
Jak to już zaznaczyłem poprzednio, najważniejszem zajęciem Kurpiów było bartnictwo. Niektórzy z bartników byli bogaci — posiadali od 300 do 400 barci osiadłych. Przy myśliwstwie, rybołówstwie itp. powodziło im się wcale nieźle — puszcza miodem płynęła, jak mówiono. Upadek bartnictwa, a także upadek Kurpiów datuje się od czasów rozbioru Polski. …
Po upadku Polski niepodległej Kurpie brali kilkakrotnie udział w walkach. W r. 1794 uformowany był z Kurpiów pułk strzelców pułkownika Zakrzewskiego, mający służyć do obrony linji rzeki Narwi przeciwko siłom pruskim. Za dzielne poczynanie i męstwo otrzymali nawet pochwałę od samego Kościuszki. W roku 1809, w czasie wojny z Austrją, …
Kurpie bardzo nie lubili Szwedów i nazywali ich „djabłami czerwonemi”, ponieważ ubiór żołdaków był przeważnie tego koloru. W kilkanaście jednak lat po bitwie pod Kopańskim mostem, po śmierci Augusta II walczyli znowu, ale już wspierali osobę Stanisława Leszczyńskiego, mając do pomocy oddziały Szwedów. Szwedzi jednak zdradzili, Kurpie zaś, walcząc do …
Doniosłym wypadkiem w dziejach puszczy była zwycięska walka Kurpiów ze Szwedami w r. 1708. Działo się to w czasie wojny domowej o tron Polski. Ubiegali się o koronę z jednej strony August II Sas, popierany przez Piotra Wielkiego, cara rosyjskiego, z drugiej zaś Stanisław Leszczyński, popierany przez króla szwedzkiego Karola …
W historii naszej spotykamy wzmianki o Kurpiach pod ich nazwą począwszy od w. XV, nie można jednak wątpić ani na chwilę, że lud ten sięgał czasów prastarej, jeszcze pogańskiej Polski, zamieszkując odwieczne puszcze. Zajmując się bartnictwem lub myślistwem, Kurpie wiedli spokojny swój żywot przez cała wieki, rządząc się swym prawem …
Smolarnie i węglarnie były dawniej rozrzucone po całej puszczy. Smołę pędzono („szorowano”) ze smolnej karpiny, węgiel zaś palono ze szczap sosnowych. Smoły używano do wozów, węgiel zaś był w powszechnym użyciu u kowali oraz przy wytapianiu żelaza. W niektórych miejscowościach jest wapień, glina lub glinka biała. Z wapienia wypalano dawniej …
Tak zwane kuźnice żelaza, a z niemiecka „hamernie”, były w miejscowościach, gdzie dobywano rudę żelazną („limonit”). Ruda darniowa, o dość znacznem procencie czystego żelaza, znajduje się masami na całym prawie terenie kurpiowskim. Warstwy rudy mają do łokcia grubości, a że są pod powierzchnią, przykryte nieco mchem lub błotem, łatwo więc …
Bursztyniarstwem zajmowali się Kurpie, którzy nietylko kopali, ale i obrabiali bursztyn. Minerał ten znajduje się w wielu miejscowościach puszczy i w powiatach: przasnyskim, ostrołęckim i kolneńskim. Bursztyn kopano na gruntach własnych lub na wydzierżawionych od rządu co 3 lata. Około r. 1830 z dzierżawy takiej rząd miał 4.000 złotych dochodu. …
Rybołówstwo opłacało się na puszczy sowicie. Narew z dopływami, przeróżne jeziorka i „wądoły” roiły się od wszelkiego gatunku ryb. Szczupaki, sumy, leszcze, liny, karasie, miętusy i t. d. stanowiły ważny produkt miejscowy oraz na handel. Dopływy Narwi z Prus Wschodnich, szczególnie Pisa, obfitowały w węgorze, masami poławiane na wiosnę. Rybołówstwo …
Bartnictwo czyli pszczelnictwo, obok my-śliwstwa, stanowiło jeden z ważniejszych działów przemysłu miejscowego (ob. ryć. 6). Bartnictwem zajmowali się Kurpie z zamiłowaniem i mieli do tego specjalne zdolności. Pszczoły hodowano w stanie dzikim na barciach czyli starych sosnach, w których na wysokości kilku metrów od ziemi dłubano otwór, noszący nazwę d …
Puszcza Kurpiowska od dawien dawna obfitowała w zwierzynę. Obok drobnej były tam nawet żubry, łosie i jelenie, na błotach zaś mnóstwo dzikiego ptactwa, a w wielu dopływach Narwi bobry. Puszczaki zajmowali się myśliwstwem powszechnie (ob. ryć. 5), co im się sowicie opłacało, mieli bowiem z tego i mięsiwo na pożywienie …
Na czele sądownictwa u Kurpiów stał starosta bartny — „rodu dobrego, osiadły, sławy dobrej i w puszczy bory mający”. Starosta przysięgał „Bogu, królowi i „wszystkiemu gminowi Jurysdykcji Bartniczej”, iż sądzić będzie „nie mając względu na ubogiego i na bogatego, na przyjaciela i nieprzyjaciela, ani dbając o łaskę i niełaskę czyją, …
Kurpie żyli w puszczy rodami i rządzili się przez długie lata prawem patrjarchalnem; najstarszy z rodziny, ojciec lub dziadek, rządził i rozkazywał, a wszyscy domownicy wypełniali święcie jego rozkazy. Gdy się jednak rady czyli, jak na puszczy mówiono, familje, oraz osady poszczególne rozrosły, wyłonił się cały szereg spraw nietylko familijnego, …
Kurpie od najdawniejszych czasów trudnili się bartnictwem, czyli hodowlą pszczół na barciach (starych grubych sosnach), oraz łowiectwem. Dzielili się więc na bartników i strzelców. Do strzelania zaprawiali się Kurpie od najmłodszych lat. Już w szóstym roku życia chłopiec-puszczak był zaznajamiany ze strzelbą, a w ósmym roku już musiał nieźle strzelać …
Kurpie graniczą od północo-zachodu z Mazurami Pruskiemi, którzy stanowią z Kurpiami jeden szczep Mazurów Mazowieckich; na południo-za-chodzie żyją Mazurzy Płoccy, na północo-wschodzie Łomżanie i szlachta drobna, należąca już do Podlasia. Rozsiedli się Kurpie blisko w 230 wsiach i osadach w liczbie około stu tysięcy ludności, odrębnej i wyróżniającej się pod …
Początkowo przystroję Kurpianek były na ogół naturalne; tak więc młode dziewczęta stroiły się latem w kwiaty konwalii, dzikiej róży, kaliny wkładając je we włosy lub plotąc z polnych kwiatów wianki na głowę. Wyrabiano też oryginalne naszyjniki z jarzębiny, żołędzi, młodych szyszek a nawet z grzybienia i fasoli. Paski wyplatano z …
W dawnych czasach Kurpie nie szukali krawców w odległych miastach. Uczyli się krawiectwa sami i tylko igły nabywano od wędrownych kramarzy na wymianę za bursztyn i wosk. Ubiory męskie szyli przeważnie mężczyźni, gdyż do krajania grubego sukna trzeba było większej siły. Koszule, jaki i lżejsze części ubrania męskiego szyły kobiety; …
Obuwie zwane tu obuciem przechodziło również szereg zmian; od plecionych z łyka, szmacianych łapci, do skórzanych chodaczków. Obuwie szyto z grubego płótna, sukna lub aksamitu z czerwoną kokardą na przodzie. Z czasem wprowadzono obuwie skórzane na obcasach. Na codzień do pracy a nawet w drogę Kurpianki wolą chodzić boso, niosąc …
Czepki noszone były dawniej powszechnie przez wszystkie mężatki od chwili oczepin. Po I wojnie światowej zostały one zarzucone. Można wyróżnić dwa typy czepków noszonych na Kurpiach; w północnozachodniej części szyto je z białego płócienka, w rodzaju mycek wiązanych od tyłu. Z przodu były bogato fałdowane nad czołem i zdobione tasiemkami, …
Z dawniejszej literatury etnograficznej wiadomo, że czółka cołka był to strój głowy panny młodej i weselnych druhen, a więc obrzędowy strój dziewczyny do czasu ślubu. Nie nosiły go nigdy mężatki ani dzieci, natomiast dziewczęta nakładają je w czasie odpustów i przy noszeniu feretronów. W powszednie dni nakładano chusteczki lub – …
Uczesanie Kurpianek przechodziło różne koleje. Do połowy XIX wieku mężatki nosiły włosy rozpuszczone po ramionach, karku i plecach; później – przewiązane barwną tasiemką a z czasem zaplatały jeden gruby warkocz. Młode dziewczęta już wcześniej zaczęły nosić dwa warkocze zakończone kiścią włosów, które wiązały u dołu kolorową wstążką łącząc oba warkocze …
Była to kobieca zwierzchnia odzież zimowa, której rodowodu trzeba szukać w sukmanach, sukmankach i kożuchach męskich. Ubierały się w nie kobiety na zimowe chłody. O ubiorze tym czytamy, że na Kurpiach «kobiety zamężne i wdowy ubierają się tak jak dziewczyny, lecz w miejsce kaftanka noszą barany i półbarany z sukna …
Młode dziewczyny nosiły jako strój odświętny do gorsetów i czółek pewną odmianę kaftanów zimowych. Były to okrycia długie przed kolana, z czarnego lub granatowego sukna fabrycznego. W lecie noszone tylko na podszewce, zimą – na wacie. Na takie zimowe kaftany brano sukno swojej roboty bez farbowania. O takich kaftanach pisze …
Fartuchy utrzymywały się jako niezbędna część kobiecego ubioru kurpiowskiego na codzień i od święta. W pierwszym wypadku były podobne do kitlów, wykończone od dołu obrąbkiem, a po I wojnie światowej – obszywką z tasiemki oraz koronką swojej roboty. W okresie międzywojennym dziewczęta zaczęły nosić fartuchy całe z płótna ozdobione koronkami …
Kaftaniki zwane jakami służyły dawniej do pracy i do wyjścia; nosiły je zazwyczaj mężatki, rzadziej dziewczyny. Jaka jest to spencerek do pasa z rękawami, dawniej były w powszechnym użyciu wśród starszych kobiet. Krój taki jest nieskomplikowany; plecy bez szwów, przody proste niemal luźne. Dół jaki obłożony jest plisą i tworzy …
Staniki są strojem pośrednim między gorsetami a „jakami“, nie są strojem obrzędowym, raczej do wyjścia. Krótkie, z rękawami są bardziej dopasowane niż gorsety. Składały się z jednostajnego tyłu i dwóch przodów. Wycięcia były oblamowane kolorową plisą i zdobione guziczkami i „przystrojeni”. Kobiety wyglądały w nich zgrabnie i chętnie je nosiły …
W stroju uroczystym i świątecznym gorset, obok czółka, jest częścią nieodzowną. Dawniej noszony był tylko przez dziewczęta, z czasem przyswoiły go sobie młode mężatki. Gorset w okolicach Myszyńca nazywają wystkiem. Gorset kurpiowski dopasowany jest z tyłu do pasa, niżej rozszerza się w klosz. W miejscach przedłużenia szwów są rozcięcia tworzące …
Pierwotnie zamiast spódnic nakładano dwa fartuchy z przodu i z tyłu. Z biegiem lat zaczęto szyć spódnice nie z dwóch, lecz nawet z pięciu części. Ponieważ spódnica kurpiowska jest dalszym ciągiem barwnych fartuchów, przeto jest do nich podobna, tak w kolorach, jak i w układzie podłużnych paseczków. Kurpianki tkają spódnice …
Dawne to lata, kiedy Kurpianki musiały zdobywać płótno na odrobek w innych, lepiej już zagospodarowanych stronach. Po przejściu do życia rolniczego, Kurpianki zaczęły również uprawiać len i tkać płótno. Miały widocznie sporo tych płócien skoro wydając córkę zamąż matka dawała jej malowaną skrzynię wyprawną a w niej 12 barwnych spódnic …
Największy rozkwit kobiecego stroju kurpiowskiego nastąpił w XIX wieku. Przyczyniło się do tego rolnictwo zakładane na Kurpiowszczyźnie nadnarwiańskiej po świeżo wykarczowanych lasach, powszechna uprawa lnu i konopi a także hodowla owiec zaprowadzona w połowie ubiegłego wieku. Kurpianki nosiły białe koszule z haftowanymi kołnierzami. Początkowo haft biały ozdabiał również ramiączka i …
Skrzypki moje, skrzypki, do serca zagrajcie, A wy też, Mazurzy, chętnie posłuchajcie! (T. Lenartowicz: Tęsknota za ziemią ojczystą) „Skrzypka”, narzędzie muzyczne prymitywne i bardzo oryginalne, jest pierwowzorem późniejszych skrzypiec, jakie wyrabiano po wsiach. „Skrzypkę” robiono w następujący sposób: dwóch chłopców klękało naprzeciw siebie w bliskiej odległości, w zęby zaś brali …
Torby były na Kurpiach powszechne od najdawniejszych czasów. Zewnątrz torba była owłosiona, co zabezpieczało wnętrze przed deszczem i śniegiem. Torby borsucze używane były jeszcze w połowie ub. wieku, potem zaczęto używać torby ze skór cielęcych. Torby zawieszane były na pasach rzemiennych, regulowanych przy pomocy żelaznych lub mosiężnych klamer. Dziś torby …
Kije podróżne, laski i parasole były również dawniej często w użyciu. Puszczak idąc w dalszą podróż zabierał z sobą ulubiony kij, przeważnie sękaty jałowiec opalany w ogniu, z odpowiednią rączką, albo prażony w ogniu dębczak zagięty u jednego końca, zowiący się kociubą. Młodsi używali lżejszej laski, niekiedy z rzeźbionym zakończeniem. …
Trudno określić odkąd Kurpie zaczęli palić tytoń w nieodstępnych fajkach. Wiadomo, że w XIX w. palili namiętnie i posiadali fajki swojego wyrobu a tytoń sprowadzali z Prus. Chwalili jednak machorkę sprzedawaną w miejscowych kramach, jako zdrowszą od wszelkiej tabaki. Fajka kurpiowska czyli fefka zrobiona była z twardego brzozowego guza (z …
Pasy służyły do przepasywania sukmany na czas zimowy lub do podróży, tylko strzelcy zawsze nosili pasy za które wtykali toporki. Pasy nabywano na jarmarkach. W początkach XIX wieku pasy kolorowe wyrabiano na miejscu, później sprowadzano je z Gdańska. Strzelcy mieli pasy rzemienne, ozdobne, nabijane mosiądzem i zapinane na kilka sprzączek. …
Do obucia kurpiowskiego zaliczyć trzeba łapcie zwane niekiedy kurpiami, chodaki, okorki, kamasie, trzewiki i buty współczesne. Od Wójcickiego z 1842 r. wiemy, że Kurpik obuwie sam sobie plecie. Starsi Kurpiowie pamiętają, że ich dawne obuwie wyrabiano ze skóry i szmat. Łapcie z grubej kory lub świerkowego łubu nazywano krypcie, były …
Mężczyźni nosili włosy dłuższe, podcięte, starając się co by im włosy na ocy nie lazły. Starzy Kurpiowie strzygli czasem włosy na krótko, młodzież męska zapuszczała długie czupryny a strzyżenie włosów do skóry, jak w wojsku – uważała za dotkliwą karę. Zwykle pęk dłuższych włosów nad czołem był gładko „przygłaskany” przy …
Były kożuchy wielkie na siwym samodziałowym suknie i kożuchy żółte bez sukna; w obu wypadkach kołnierze były mocno okożuchowane puszystą wełną, stojące ponad głową. Od lewej strony Narwi na obszarze tak zwanej „kurpiowskiej szlachty” od Nowogrodu po Ostrołękę noszono burki sukienne z kapturami na głowę i klapami z tyłu; na …
Jaki znane są Kurpiom od przeszło 100 lat; były one początkowo płócienne z partu, jakie się czasami dziś spotyka, z rękawami, a do II połowy ubiegłego wieku – z wysokimi kołnierzami stojącymi po uszy. Miały one dwa rzędy świecących guzików, potem zaś jeden rząd i były bez stojącego kołnierza. Kołnierz …
Sukmany na Kurpiach były wyrabiane z samodziałowego sukna w naturalnym kolorze wełny to jest w kolorze brązowym lub ciemnosiwym. Górna część sukmany przylegała do figury a zwano ją „wciętą”, dolna część szeroka zwana była spódniczką. Nazwy te pozostały jeszcze w użyciu podczas szycia sukman męskich zwanych niekiedy „czamarami” oraz sukman …
Spodnie wszelkiego rodzaju zwano od dawna na Kurpiach portkami od partu, czyli grubego lnianego płótna nie zawsze bielonego, używanego od setek lat na szycie tej niezbędnej części ubrania męskiego. W zimie używano podobnych spodni białych, ale już sukiennych. Spodnie takie miały u góry z przodu klapę (fordakę) zapinaną z boku …
Męskie koszule do roboty szyto z białego lub zgrzebnego szarego płótna lnianego. Koszule na święta szyto z płótna cienkiego, bardziej bielonego, z wykładanym kołnierzykiem. Była to koszula typu przyramkowego, składająca się z dwu połów płótna połączonych na ramionach za pomocą przyramka. Rękawy zakończone mankietem miały pod pachami tak zwane ćwikle, …
Kurpiowski ubiór męski posiadał pewne zróżnicowanie zależnie od tego, czy był to strój bartników, strzelców czy też rolników. Najdawniejszy opis kurpiowskiego stroju męskiego zawiera wspomniany już poprzednio «Obraz statystyczny pow. przasnyskiego» z 1815 r. Rysunki zawarte w tym opisie nie odzwierciedlają całokształtu strojów kurpiowskich, być może że wzięto pod uwagę …
Z dawnych akt i nadań wiemy, że ludność kurpiowska Puszczy Zielonej zamieszkiwała ziemię nad środkową Narwią już w XIV wieku – o ubiorze jednak z tych czasów nie ma bliższych wiadomości. Najdawniejszy szczegółowy opis stroju kurpiowskiego z rysunkami znajduje się w „Obrazie (opisie) statystycznym powiatu przasnyskiego” z 1815 r. sporządzonym …
Jak ubiór na codzień, tak i strój odświętny na Kurpiach jest już prawie na schyłku. Strój męski zaginął przed kilkudziesięcioma laty, kobiecy trzyma się jeszcze w miejscowościach, a właściwie w parafiach centralnych dawnej puszczy kurpiowskiej. Na targach w Kadzidle, a przede wszystkim w Myszyńcu, oglądać jeszcze możemy ubiór codzienny, malowniczy …
Pierwsza taka orkiestra w stronach kurpiowskich powstała w Myszyńcu. Liczyła dwunastu muzykantów grających na tyluż instrumentach dętych. Jednym z organizatorów i pierwszym kapelmistrzem był niejaki Czarniecki, staruszek jeszcze z dawnych „polskich czasów”, z kapeli byłego wojska polskiego. Było to około 1870 roku, a zatem dość wcześnie jak na nasze stosunki. …
W gminie Czerwone: skrzypce, „klarnet”, basetla i niekiedy bębenek. Tak było do lat około 1900-1910. Obecnie (1931 rok) występuje obok skrzypiec stale harmonia, bębenek coraz rzadziej, a basetli już nie ma. W Zabielu pod Kolnem na weselach grały takie zespoły: skrzypki, basetla i bębenek – był to skład tradycyjny. Znani …
Według opowiadań starych ludzi, kiedy nie było odpowiedniej muzyki, zastępował ją zbiorowy śpiew z akompaniamentem klaskania w dłonie. Potem nastały „chojowe” dudki i bęben z kadłubka lub „diable” skrzypki. Na wielkich zebraniach, wiecach itp. używano długich drewnianych trąb i dużego bębna, jakiego dzisiaj używają na odpustach. Wiadomości te pozostały tylko …
Listek. Ludzie muzykalni, którzy potrafią coś wyśpiewać lub wygwizdać, powszechnie znają także grę na liściu. Do grania biorą najczęściej z lipy lub bzu. Liść trzymany gładką stroną za końce palcami obu rąk naciska się nieco do ust i odpowiednio nadmuchuje, na pół jakby nucąc. Niektórzy umieją to robić artystycznie, a …
Kocioł pochodowy, kuty z miedzi i powleczony mocną, wyprawioną skórą, naciągniętą śrubami. Śrub takich, zakręconych za uszka żelaznym gwoździem, jest sześć. Przy dwóch, leżących naprzeciw siebie, przyczepione rzemienne ucha do niesienia bębna przez dwóch mocnych, na przykład pętników; trzeci – „bębniarz” walił w kocioł dwiema pałkami odpowiednio do potrzeby. U …
Bęben z kadłubka („bamben”). Bębny robiono w podobny sposób jak wyżej opisaną kłodę alarmową. Na kadłub długości około trzech czwartych łokcia, podobnie spreparowany, ale odpiłowany od korzeni, naciągano membranę z wyprawionej odpowiednio skóry baraniej lub koziej. W bęben taki w razie potrzeby (alarmu) bito dwiema pałkami. Zawieszano go na długiej …
Ulepszone harmonie trzyrzędówki (chromatyczne) już po pierwszej wojnie światowej zaczęły wypierać z miast półtonówki; choć kosztowały wielokrotnie drożej, do 1935 roku rozpowszechniły się na prowincji. Trzyrzędówki były również wyrabiane w Warszawie, między innymi przez firmę Stamirowskiego na ulicy Kopernika. Harmonie te znane były i wśród Polonii, między innymi amerykańskiej. Różnica …
Harmonie dwurzędówki, przeważnie wyrobu niemieckiego, były lichego wykonania, często się psuły, a nie każdy umiał je naprawić. Lepsze były harmonie wiedeńskie, solidniejszej roboty i z przyjemniejszym brzmieniem. Ale te błądziły w te strony rzadko. Błąkały się też czasem i rosyjskie „garmoszki”, pozostawione przez kwaterujących w tych okolicach kozaków, ale te …
Harmonie, chociaż można je było łatwo sprowadzić z niemieckich fabryk z sąsiednich Prus, nie przyjmowały się przez długi czas w stronach nadnarwiańskich. Nie lubiano tego instrumentu, na którym można było jedynie fałszować miejscowe melodie. Co innego na skrzypcach, na których wioskowy grajek wygrywał wesoło na zabawach lub weselach lub przygrywał …
Kołatki były to jakby dzwonki, ale dłubane z kawałka drewna lub robione z deseczek, z młoteczkami wewnątrz. Przywiązywano je jedynie krowom, pasącym się w lasach i zaroślach nadrzecznych. Przy poruszaniu łbem przez krowę kołatka wydawała głuchy odgłos. Kołatki takie miały i stare krowy, i cielęta, a po lasach można było …
Dzwonki przyczepiano na szyi koniom i źrebakom na mocnych, drucianych łańcuszkach. Dzwonki wyrabiali miejscowi kowale z kutej blachy żelaznej lub stalowej, długości w przybliżeniu od 8 do 10 cm. Dzwonki nie miały okrągłego przekroju, lecz jakby mocno spłaszczony, o czterech zaokrąglonych nieco kantach lub prawie okrągłych, spłaszczonych. Blachę grubą do …
Służył w dawnej muzyce jako instrument perkusyjny, przed nastaniem bębenków. Znany był w tych stronach jeszcze w latach 1850-1870. Brano do tego pęcherz, na przykład wieprzowy lub wołowy, nadymano ustami przez drewnianą cewkę i zasuszano w przewiewnym miejscu. Po wysuszeniu sypano do środka kilka lub kilkanaście ziaren suchego grochu, nadymano …
Wybierano w lesie pień sosnowy, a jeszcze lepiej świerkowy ze starodrzewiu, wewnątrz wypróchniały lub wyjedzony przez czerwone mrówki, czy też zwalony wreszcie przez burzę. Taki pień oczyszczony wewnątrz, okorowany, wysoki od 1 do 1,5 m, z powłoką do 2 cm grubą, niekiedy wypalony wewnątrz na gładko, służył przed wiekami jako …
Cytra gęślowa, w terenie nie istnieje już od lat 1840-1860. Cytrę bardziej nowoczesną i ludową widziałem we wsi Sobienie-Jeziory, w powiecie garwolińskim, województwo warszawskie. Stary grajek Trzaskowski, który wyrabiał takie instrumenty, miał zaczętych parę podobnych sztuk. Najdawniejsze nabyłem u niego i przekazałem do Muzeum Kultur Ludowych w Młocinach. Trzaskowski grywał …
„Diable” skrzypce* (albo „ciorcie skrzypki”, jęczące skrzypki, jak niekiedy nazywano ten instrument) dziś już nie istnieją, ale pamiętają je jeszcze ludzie siedemdziesięcio- i osiemdziesięcioletni. Było to pudełko czworoboczne niezbyt ustalonych wymiarów około 25x18x6 cm, dawniej dłubane z jednego kawałka drewna wraz z szyjką i naklejoną cienką deseczką z wierzchu. Z …
Gdzie ty święta przeszłości macierzystej ziemi, Z twojemi bohatery, z bogami twojemi, Z pieśnią dzielnych lirników, synów twego łona? Przeminąłaś na świecie, jakby snem prześniona. (L. Kondratowicz: Pieśń Margiera cz. 1) Pieśni „dzielnych lirników”, o jakich wspomina poeta, dawno już zamilkły w tej części Mazowsza, a już nawet poprzednie pokolenie …
Struny, kupowane były gotowe w sklepach, przeważnie kiszkowe, a na kwinty [struny najwyższe, najcieńsze] stalowe, bo wtedy rwą się rzadziej. Dawniej wyrabiano takie struny z kiszek baranich, specjalnie w tym celu wyprawianych, ale wyrób taki istniał znacznie dawniej, a technika wytwarzania zaginęła. Basetlę trzystrunową strojono tak jak skrzypce – od …
Basetla, zwana inaczej maryną, była w powszechnym użyciu do tak zwanego wtóru. Grający na „marynie” zwał się najczęściej rzępołą. Był nim zwykle młody chłopiec lub starszy osobnik. Młodzi kawalerowie krępowali się grać na takim instrumencie, woleli uczyć się na skrzypcach lub klarnecie czy harmonii. Do wtórowania na „marynie” można było …
Smyk dawnego typu [łukowy], używany powszechnie do skrzypiec i basetli. Długość około 40 cm. Ostrzono [nacierano] taki smyk żywicą świerkową, niekiedy przytopioną. Smyczki (części przednie) [główki smyczków] nowszego typu wzorowane na zagranicznych modelach sklepowych. Wypiłowane z drewna jesionowego, akacjowego lub niebieskiego bzu (,,liliaka”). Długość całej obsady [pręta smyczka] około 50 …
Skrzypce te, zwane czasem i skrzypkami, pojawiły się w tych stronach około 1870-1880 roku. Wyrabiano je przeważnie na miejscu lub sprowadzano gotowe. Wyrabiane były z miejscowego drewna klonowego, sosnowego lub świerkowego. Pięknie i zupełnie fachowo wyrabiał je wspomniany wyżej majster Wincenty Chętnik, który jednocześnie naprawiał, kleił i stroił różne instrumenty. …
Zrobię ja skrzypki Z zielonej lipki… Poeta podpatrzył widocznie wyrób skrzypiec, bo rzeczywiście robiono je dawniej z lipy i to zielonej, kiedy najłatwiej jest obrabiać ją narzędziem. Z opowiadań starszych muzykalnych ludzi wiadomo, że na przykład w Pełtach pod Myszyńcem jeszcze około 1880 roku dłubano sobie skrzypki z lipy i …
Fiukacz kominiarski. Była to płochliwa zabawka, a nie instrument, ponieważ nie służył on wcale do grania, tylko do rozweselenia gromadki młodzieży lub dzieci, kosztem nieświadomości jednego z obecnych. Fiukacze wyrabiano z miękkiego drewna, jakie było pod ręką, na przykład z wierzby, topoli itp. Długości miewał około 20 cm. Nosili go …
Dudy. Był to instrument znany w całej Europie, a dawniej miał być ulubiony przez wszystkich Słowian. W innych stronach zwany był kozą, wołynką lub kobzą. Dudy były ongiś rozpowszechnione w całej Polsce. W literaturze naszej od XVI do XVIII stulecia mamy ciągłe wzmianki o tym dętym instrumencie, z czego możemy …
Rożek ze skręconej kory olszowej, zdjętej z drewna na wiosnę. Służył do głośnego grania. Na ilustracji przedstawiono także umocowanie stroika, stroik w powiększeniu oraz umocowanie ostatniego zwoju kory w części dolnej instrumentu.
Stroiki do klarnetów nowocześniejszych, wyrabianych samodzielnie. Wykonane z drewna gruszkowego, jałowcowego, klonowego itp. Z jednego boku gniazdo do języczka (głośnika) z trzciny lub rogu. Długość około 6 do 8 cm. Języczek przywiązuje się mocno woskowanymi – aby się nie ześlizgiwały — nićmi, żeby mocniej trzymały języczek. Dalsza część klarnetu podobnej …
