Rososzka z piórkiem, z drewna bzu pozbawionego „muchy”. Otworków dwa lub cztery. Długość około 15 cm. Dźwięków takiej rososzki nie słyszałem; rysował mi ją i objaśniał jeden z nauczycieli na wystawie regionalnej w Pułtusku (między 1920 a 1930 rokiem).
Klarnet. Instrument ten bardzo był łubiany przez grajków, bo dodawał dużo życia i ochoty, a przy tym zawsze go było słychać nawet w weselnym tłoku. Znany jest w tych stronach od kilkudziesięciu lat, na weselach i zabawach, zawsze obok skrzypiec i maryny lub bębenka. Marsze, polki i oberki wychodzą …
Obój i szałamaja. Oba te instrumenty są do siebie podobne, a pozostały niejako w swej szczątkowej formie wśród chłopców-pastuszków, i to rzadko gdzie. Na ogół nazywano instrumenty te klarnetami, choć były w terenie już wcześniej niż prawdziwe klarnety, które przybyły do nas pewnie gdzieś od wędrownych Tyrolczyków. O oboju mamy …
Róg klarnetowy, trąbka (rożek) z piórkiem. Jest to niewielki rożek krowi z cienkimi ściankami, długości kilkunastu centymetrów, robiony czasami przez pastuchów, chodzących za bydłem. Dmie się w ten rożek jednak nie przez ustnik, ale w odpowiednio spreparowany „głośnik” [stroik]. Robi się go z gęsiego pióra, pustego wewnątrz, z wyjętą ze …
Cmoktacz („cmoktoc”) z tataraku. Z dolnej grubej części tataraku wyciągamy górną młodą łodygę, której część wyciągnięta — białoróżowa, mięsista i soczysta, z przyjemnym zapachem – nadaje się do grania. Część tę, długości do kilkunastu centymetrów, złożoną jakby z dwóch połówek, bierzemy bokiem w usta i dość mocno cmokamy. Tatarak wydaje …
Kurki albo „bekacze” robione są przez chłopców na wiosnę, najczęściej z młodej kory wierzbowej. Kurkami nazywają się dlatego że wydają dźwięk podobny do piania młodego kogutka, zwanego kurem, kurkiem. Niektóre mają brzmienie beczące, jakby kozie, stąd druga ich nazwa – „bekacze”. Kurka robi się następująco: najpierw obstukuje się nieco młody, …
Źdźbło trawy. Dzieci biorą mocny listek trawy, na przykład tak zwanej tuziej lub zbożowej, na wiosnę, układają wzdłuż między złożone dłonie, palcami dużymi do środka, i dmuchają w krawędź trawy w miejscu, gdzie między palcami jest niedociśnięta niewielka szparka. Trawa wydaje wtedy dźwięki podobne do piania młodego kogucika. Można w …
Trąba – tuba blaszana, długości około pół metra, z ustnikiem („nagębnikiem”) dopasowanym do przedniej części twarzy, służyła w niektórych kościołach dla śpiewaków basistów potęgując w czasie nabożeństw ich głos na cały kościół. Przedstawiona na rysunku pochodzi z Nowogrodu, gdzie była do 1914 roku. Wojna zmiotła wtedy kościół wraz z trąbą. …
Krzywuła. Nazywano tak dawniej ligawkę zrobioną ze skręconej gałęzi lub korzenia sosnowego, świerkowego lub innych drzew rosnących na kamienistym gruncie. Korzeń natrafiwszy na kamienie, krzywi się i nieraz fantastycznie zwija, co wykorzystywano do wyrobu tych pokrzywionych trąb. Technika wyrobu jest taka sama jak przy ligawkach. Odpowiednio obcięty, obrobiony z zewnątrz, …
Ligawka albo ligawa była to dłuższa znacznie (przekraczała metr długości) trąba pastusza, kształtem zbliżona raczej do rogu. Robiono ją z drewna olchowego, okręcano sosnowym korzeniem, a wewnątrz oblewano roztopioną „jeglijową” żywicą. Grała donośnie i ładnie. O ligawkach pisali różni pisarze i badacze. Seweryn Goszczyński mówi, że „ligawka to inaczej trąba …
Trąby. Mowa tu będzie o trąbach pastuszych, które były jakby dalszym ciągiem rogów, używanych do trąbienia za bydłem. O trąbie używanej wśród Mazurów czytamy u Święcickiego, wspomina też o nich i Seweryn Goszczyński w Sobótce, pisząc: Na piersiach Wyźni spłonie stos Sobótki! Brzmią długie trąby, przygrywają dudki. Przy opisie herbu …
Róg myśliwski. Rogów takich używali myśliwi do wabienia zwierza (jelenia, łosia, daniela itp.) i do innych celów. Wabienie odbywało się różnymi odgłosami, jakie myśliwy wydawał za pomocą rogu i ust, jednak bez ustnika, który myśliwy stosował odtrąbując w kniejach zwycięstwo nad ubitą zwierzyną. Róg, o jakim mówię, początkowo był zapewne …
Najdawniejsze rogi pasterskie. Zwykle wybierano do tego cieńszy i dłuższy róg krowi lub wołowy, który oczyszczano na gładko i wybijano z niego środek pozostawiając tylko wierzchnią twardą powłokę. Cieńszą część rogu ucinano tak, aby otwór był na wylot i to niezbyt wąski. Tak samo, podobno, robiono i bez ucinania. Z …
„Turkanie” w dłoń. Jest to jakby prymitywna trąba samorodna, bo składa się z prawej dłoni zwiniętej w trąbkę; trąbę taką robią także i z obu dłoni. Niektórzy umieją na tym prymitywnym „instrumencie” „turkać” jak na rogu. Prawdopodobnie przed zastosowaniem rogu trąbiono w powyższy sposób. „Turkać” z kory. Był to instrument, …
Multanki. Jak wskazuje sama nazwa, jest to instrument obcego pochodzenia. Składa się z kilku piszczałek różnej długości, dających dźwięki wypełniające interwał oktawowy. Piszczałki robiono jak wierzbowe, z „kolanek” grubszej i cieńszej trzciny jeziorowej lub z cienkich cewek bzowych. Cięto je do odpowiedniej długości, obsadzano obok siebie, łączono klamerkami z trzciny …
Dudka, z drewna bzu z zakończeniem rogowym, które miało za zadanie wzmacniać siłę dźwięku. Instrument miał cztery otwory palcowe. Długość wraz z rogiem około 20 cm. Pochodzi od pastuszka ze wsi Wyk, w powiecie ostrołęckim, z 1921 roku. Dudka „dwójka” spod Baranowa, w powiecie przasnyskim, z około 1920 roku, wykonana …
Flet. Instrument ten spotyka się chyba w najmniejszej ilości po wsiach. W wiejskich zespołach muzycznych grywają na flecie tylko ci, którzy na tym instrumencie grywali w orkiestrach wojskowych. Muzykanci wolą jednak klarnet. Flety orkiestrowe, z miękkim tonem, są wyrobu fabrycznego i dość kosztowne, z dobrego drewna, na przykład hebanu, z …
Fujarka. Instrument ten niewiele różnił się od dudki. Fujarka była jednak cieńsza od dudki i wygrywano na niej różne „proste” piosenki za pomocą otworków palcowych, które w fujarce zawsze być musiały. Otworów tych bywało od czterech do sześciu na stronie wierzchniej i jeden od spodu do dużego palca prawej ręki. …
Dudka, „dutki”. Instrument ten znany jest do dziś na całych Kurpiach, choć już nie wszędzie. Niegdyś jednak był tu instrumentem powszechnym dzięki sośnie, która teren ten porasta. Starzy Kurpie zawsze mogą coś o dudce opowiedzieć. Robiono ją z pędów (wierzchołka) młodej, prostej sosny wtedy, „jek soki sły, to jest na …
Piszczałkę robi się w ten sposób: wybiera się odpowiedni kawałek jednorocznej latorośli („latorózgi”) wierzbowej, bez sęczków i pęknięć, odpowiednio ucina lub nacina ostrym nożem, a potem opukuje (odbija) korę trzonkiem noża (kozika), obracając latorośl na kolanie. Potem trzymamy w lewej ręce górną część gałązki nie obstukaną (lepiej, aby była ona …
Dudki i fiukacze z gliny spotykano dawniej na straganach, jarmarkach i odpustach. Wyrabiano je na miejscu w warsztatach garncarskich, polewano i wypalano w piecach. Wyrobem zajmowali się młodsi chłopcy łub nawet kobiety. Materiał stanowiła żółta glina. Dudki podobne były nieco do rożków i fujarek. Kurki miały różny kształt, najczęściej jak …
Rogi do grania, a właściwie do trąbienia, były dwojakie: myśliwskie i pasterskie. Pierwsze odpowiadały życiu myśliwskiemu, drugie – pasterskiemu. Do instrumentów tych, starych i pierwotnych co do pochodzenia, używano prawdopodobnie rogów zwierząt miejscowych: wołu, krowy i kozy, a z większych – tura. Do wyrobu instrumentu używano wierzchniej powłoki rogu, twardej, …
Trzcina wodna czy też błotna z naszych łąk i brzegów rzek, jezior służyła do prymitywnego muzykowania, do „grania” dzieciom. Ucinano z niej różne części z „kolankiem” lub bez, na długość od 10 do 20 cm i robiono różne dudki i fiukacze. W trzcinę z „kolankiem” (jeden koniec zatkany) dmuchano nieco …
Najprostszymi ludowymi instrumentami kurpiowskimi są rośliny lub ich części, które za pomocą dęcia w nie, dmuchania, cmokania itp. wydają odpowiednie dźwięki. Dźwięki takie słyszymy nieraz i w przyrodzie; ich źródłem jest wiatr, mniej lub więcej silny, napotykający na opór odpowiednio ułożonych przedmiotów. Wiemy, że wicher wyje w kominach chałup, …
Pomimo że ludność kurpiowska i okoliczna lubiła muzykę i posiadała instrumenty muzyczne, nigdzie w tych stronach nie powstała większa pracownia instrumentów. Ludzie do pracy tej byli, ale pomocy w tym zakresie nie można było uzyskać mimo czynionych starań u władz państwowych. Toteż zdolni grajkowie wyrabiali sobie sami instrumenty, a z …
Dawni grajkowie, jak ich Kurpie nazywają gracami, byli nieraz prawdziwymi artystami z bożej łaski, samoukami grającymi i ludziom, i sobie, niekoniecznie dla zarobku, ale ot tak, z potrzeby duchowej. Do tej kategorii „graców” należeli pastuszkowie, wygrywający na fujarkach, piszczałkach i dudkach. Grywali, a i dziś jeszcze grywają, na łąkach, w …
Na ogół można powiedzieć, że Kurpie są muzykalni. Dzieci, czy to chłopcy, czy dziewczęta, od najmłodszych lat śpiewają. Z biegiem lat chłopcy przestają śpiewać, a gdy dorosną, pozostawiają w ogóle śpiew dziewczętom, które zdolności swoje w tym kierunku rozwijają do maksimum, śpiewając do późnej starości. W zamian nie wtrącają się …
Najprymitywniejszą formą muzykowania ludu nad Narwią było prawdopodobnie naśladowanie głosu ptaków zamieszkujących okoliczne lasy. Pod tym względem, jak można wywnioskować z opowiadań starszych ludzi, szczególnie celowała do ostatnich czasów ludność kurpiowska. Głosy i wszelkie gwizdy naśladowano najpierw gwizdaniem: ustami, gwizdaniem przez zęby (przy odpowiednim ułożeniu języka), wreszcie na jednym zagiętym …
